Fot. Karol Stańczak 

Cmentarz zlokalizowany jest przy ul. Chrobrego 80 w Gdańsku-Wrzeszczu. Zajmuje powierzchnię 3,42 ha. Założony został w 1895 roku jako miejski cmentarz dla biednych (Städtischer Kirhof für den Stadtbezirk Danzig). Do 1939 roku wykorzystywany był jak miejsce pochówku osób biednych oraz zmarłych i straconych więźniów. W okresie I Wojny Światowej, w latach 1916-1919, na Cmentarzu Zaspa chowani byli również jeńcy wojenni.

Od września 1939 roku do marca 1945 roku cmentarz stał się miejscem grzebania ofiar reżimu hitlerowskiego. W okresie tym pochowanych zostało na Zaspie około 17 000 więźniów i ofiar mordów i egzekucji, jako pierwszych więźniów z obozu w Nowym Porcie, a później głównie więźniów z Obozu Koncentracyjnego Stutthof. (Rozbieżność danych dotyczących liczby ofiar pochowanych w latach 1939–1945 na Cmentarzu Zaspa wynika z późniejszego uściślenia szacunków liczby pochowanych na podstawie badań historycznych m.in. Muzeum w Stutthofie). Na cmentarzu tym spoczywają również inne imienne i bezimienne ofiary terroru hitlerowskiego z lat 1939–1945 m.in. żołnierze Wojska Polskiego, bojownicy Ruchu Oporu oraz harcerze gdańscy.

Po 1945 roku na Cmentarz Zaspa w Gdańsku, będącym miejscem martyrologii Polaków i obywateli wielu innych państw Europy, dokonano kilku ekshumacji ofiar II Wojny Światowej, m. in. pomordowanych w Szymankowie kolejarzy i celników polskich, pomordowanych w Stutthofie duchownych i działaczy Towarzystw Polonii Gdańskiej oraz odnalezionych w 1991 roku szczątków, rozstrzelanych 5.10.1939 roku obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku.

Ostatnim dokonanym pochówkiem na Cmentarzu Zaspa był pochówek bezimiennych szczątków więźniów dawnego Podobozu Stutthof w Kokoszkach, odnalezionych w czasie prac ziemnych na dawnym terenie obozu. Z ogólnodostępnych informacji wynika, że na Cmentarzu Zaspa najprawdopodobniej pochowani zostali trzej obrońcy Westerplatte: Piotr Buder, Jan Krzeszewski i Kazimierz Rasiński.

Do 1989 roku Cmentarz Zaspa funkcjonował w formie przestrzennej i wystroju jaki ukształtował się bezpośrednio po II Wojnie Światowej. Na obrzeżach kwater grzebalnych, z zatartymi śladami masowych pochówków z tego okresu, ustawiane były przez rodziny więźniów pomordowanych w Stutthofie symboliczne krzyże upamiętniające ich bliskich.

W 1950 roku dokonana została ostatnia większa ekshumacja na Cmentarzu Zaspa ofiar II Wojny Światowej. Szczątki te pochowano w zachodniej części cmentarza. W 1960 roku, w zachodniej części cmentarza ustawiono 296 symbolicznych nagrobków z lastriko z wkładką napisową, upamiętniających bardziej znane ofiary reżimu hitlerowskiego, których szczątki zostały lub mogły zostać pochowane na tym cmentarzu. Od strony wejścia na cmentarz z ul. Chrobrego, po prawej stronie głównej alei umieszczona została czarna granitowa tablica upamiętniająca: „PAMIĘCI PONAD 20000 NIEZNANYCH OFIAR HITLERYZMU SPOCZYWAJĄCYCH NA TYM CMENTARZU”. Druga, mniejsza tablica granitowa, ustawiona po lewej stronie centralnego placu, upamiętnia więźniarki z Ziemi Pomorskiej pomordowane w obozie Ravensbrück.

Cmentarz-Pomnik Bohaterów „Zaspa”
Pod koniec lat 70. XX wieku władze PRL realizując upamiętnienie na terenie kraju najbardziej znanych miejsc martyrologii zwróciły swoją uwagę również na Cmentarz Zaspa w Gdańsku. W oparciu o sporządzony w 1983 roku przez Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Gdańsku projekt zagospodarowania cmentarza, według koncepcji i projektu artysty rzeźbiarza Wiktora Tołkina, w tym projektów pomników i opracowania plastycznego, zostało zrealizowane na początku lat 90. tylko częściowo, nowe zagospodarowanie cmentarza jako Cmentarza Pomnika Bohaterów „Zaspa” w Gdańsku.

Ogrodzenie tworzy ażurowy mur 1,7 m wysokości ze stylizowanych betonowych krzyży. Większość terenu cmentarza zajmują zespoły pomników indywidualnych, o jednakowej formie plastycznej, upamiętniające pochowanych:
– Żołnierzy Wojska Polskiego,
– Żołnierzy Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku,
– Kolejarzy i Celników z Szymankowa,
– Działaczy Polonii,
– ofiary obcokrajowcy według poszczególnych narodowości.

Od strony ul. Ciołkowskiego usytuowana została Aleja Wybitnych Polaków jako zespół większych pomników indywidualnych poświęconych ofiarom-Polakom szczególnie zasłużonym dla ojczyzny. Łącznie na cmentarzu postawionych zostało 2035 pomników indywidualnych.

Na placyku, na osi głównej alei – Drodze Hołdu, znajduje się drewniany krzyż upamiętniający wszystkich zmarłych pochowanych na Cmentarzu Zaspa. Przy alei prostopadłej odchodzącej w prawo od głównej osi cmentarza – Alei Pamięci Ofiar Obozów Koncentracyjnych usytuowany został nad mogiłą zbiorową kolejarzy i celników z Szymankowa pomnik-obelisk z żelbetu – kompozycja rzeźbiarska w kształcie orła. Pod centralnie umieszczonym godłem widnieje napis „TU LEŻĄ KOLEJARZE I CELNICY Z SZYMANKOWA BESTIALSKO ZAMORDOWANI WRAZ Z RODZINAMI PRZEZ NIEMCÓW W PIERWSZYM DNIU WOJNY” oraz nazwiska pomordowanych, a w północno-zachodnim rogu cmentarza znajduje się wykonany w okładzinie z piaskowca Pomnik Bohaterów.

Do sierpnia 1991 roku, nie było znane miejsce kaźni obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku, które miało znajdować się w rejonie Zaspy. 28.08 1991 roku, w czasie prac ziemnych prowadzonych przy pasie startowym na gdańskiej Zaspie, w rejonie dawnej strzelnicy wojskowej pomiędzy al. Jana Pawła II i ul. Burzyńskiego odkryto szczątki 38 zamordowanych w październiku 1939 roku Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku. 

Po ich identyfikacji zostały one złożone na Cmentarzu Zaspa w dniu 4.04.1992 roku, w mogile, specjalnie na ten cel wybudowanej staraniem Poczty Polskiej, usytuowanej od strony ul. Ciołkowskiego. Remont tej mogiły, połączony ze stylizacją jej zewnętrznego wystroju, nawiązującego do czerwonej, ceglanej faktury historycznego budynku Poczty Polskiej w Gdańsku, został wykonany w 2005 roku.

Pomnik-mogiłę Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku, tworzy dwustronna mogiła z niszami gdzie umieszczone zostały szczątki rozstrzelanych Pocztowców, opisanymi ich nazwiskami. Na flankach umieszczone zostały dwustronnie emblematy krzyży Virtuti Militari i trąbek Poczty Polskiej, a po bokach informacje o obronie Poczty Polskiej w Gdańsku i losach jej obrońców oraz miejscu i okolicznościach odnalezienia ich szczątków.

Pełny wykaz ustalonych imiennie poległych i pomordowanych, pochowanych na Cmentarzu Zaspa, znajduje się w dokumentacji projektowej zagospodarowania cmentarza Zaspa, wykonanej w Biurze Projektów Budownictwa Komunalnego w Gdańsku, w oparciu o materiały historyczne „Studium historycznego Cmentarza Pomnika Bohaterów „Zaspa” Gdańsk-Zaspa” autorstwa A. Chudego opracowane w 1987 roku, opracowania ZBOWiD w Gdańsku oraz uzgodnienia z A. Chudym i A. Arendtem z Wojewódzkiego Komitet Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa w Gdańsku, przechowywane w Zarządzie Dróg i Zieleni w Gdańsku, będącym administratorem cmentarza.

Informacje dotyczące cmentarza i pochowanych tam zmarłych, ofiar terroru hitlerowskiego, można uzyskać pod nr tel. 58 52-44-563.