Fot. Karol Stańczak

Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich znajduje się przy ul. Giełguda w Gdańsku, na zapleczu Placu Zebrań Ludowych. Zajmuje powierzchnie 1,65 ha, w części po dawnym Cmentarzu Bezwyznaniowym. Graniczy z historycznym Cmentarzem Garnizonowym.

Wydzielenie miejsca pod Cmentarz Żołnierzy Radzieckich, rozpoczęcie jego budowy i ekshumacji zwłok żołnierzy radzieckich poległych w 1945 roku w okresie walk o Gdańsk, nastąpiło w 1946 roku. W roku 1949 zakończone zostały ekshumacje na cmentarz zwłok żołnierzy radzieckich oraz wykonane podstawowe prace związane z jego urządzeniem i wystrojem. Projekt cmentarza wykonali pracownicy Politechniki Gdańskiej. Ostateczne zakończenie budowy całego cmentarza, połączone z okolicznościową uroczystością, nastąpiło 10 listopada 1951 roku.

Kompozycja przestrzenna cmentarza obejmuje trzy części położone na różnych wysokościach zbocza i podnóża doliny, na której znajduje się ten obiekt. W części najwyższej, na niewielkim wyłożonym płytami tarasie, znajduje się obelisk konstrukcji żelbetonowej o przekroju prostokąta o wymiarach 1 x 1,5 m i wysokości 18 m, ozdobiony w górnej części fryzem ze stylizowanych elementów gwiazdy, sierpa i młota oraz zwieńczeniem w postaci wykutej, metalowej kuli ziemskiej. Obelisk i prowadzące doń schody zostały wybudowane w 1949 roku. Autorem obelisku był przypuszczalnie znany gdański rzeźbiarz Alfons Łosowski.

Centralną część cmentarza i jego wystroju stanowi zlokalizowany na tarasie między obeliskiem i polem, gdzie spoczywają w kwaterach zbiorowych pochowani żołnierze radzieccy, monumentalny pomnik w postaci zaoblonej do wewnątrz ściany długości 30 m i wysokości 4,5 m, z centralnie umieszczoną płaskorzeźbą z piaskowca, przedstawiającą trzech żołnierzy radzieckich w walce oraz umieszczonymi po bokach tej rzeźby napisami w językach: polskim i rosyjskim, treści „Odnieśliście wielkie zwycięstwo, byliście nieustraszeni w boju, oddaliście życie własne za słuszną sprawę. Bohaterom Radzieckim poległym w r. 1945 przy wyzwoleniu Gdańska – mieszkańcy Gdańska”. Autorem i wykonawcą rzeźby pomnikowej był rzeźbiarz Alfons Łosowski, zaś wykonawcą kamieniarze gdańscy pracujący w tym czasie przy rekonstrukcji zabytkowej kamieniarki na odbudowywanych kamieniczkach gdańskich.

W dolnej części cmentarza, po prawej stronie od wejścia znajduje się pole grzebalne w kształcie prostokąta, częściej określane jako „Pole Gwiazd”, obejmujące dawne trzy zbiorowe mogiły żołnierskie. Otacza je murek granitowy, wzdłuż którego południowej ściany, na długości 72 m, na płytach ze sjenitu, wykuto 810 nazwisk pochowanych żołnierzy radzieckich, których tożsamość zdołano ustalić.

Wystrój pola cmentarnego stanowi 1088 zwróconych ku południowi gwiazd z metalizowanych odlewów z masy żywicznej. Pierwotnie gwiazdy te wykonane były ze stali nierdzewnej w Fabryce Aparatury Mleczarskiej w Pruszczu Gdańskim, jednak w większości zostały po 1989 roku utracone. Ostateczny kształt wystroju pola cmentarnego powstał w latach 1982–1984, kiedy to został przeprowadzony remont kapitalny tego cmentarza.

W marcu 1996 roku na Polu Gwiazd został ustawiony granitowy krzyż.
Przy wejściu na cmentarz, po prawej stronie, znajduje się odsłonięty 30 marca 1984 roku pomnik Matki Polki i Rosjanki, autorstwa artysty rzeźbiarza Zygfryda Korpalskiego, wykonany w kutej blasze, przez artystów Zygfryda Korpalskiego i Zdzisława Kosedę.

Na Cmentarzu Żołnierzy Radzieckich zostało pochowanych łącznie 3088 żołnierzy i osób cywilnych. Liczba ta obejmuje 2525 żołnierzy poległych i zmarłych wskutek odniesionych ran przy wyzwalaniu Gdańska oraz bezpośrednio po jego wyzwoleniu, 537 jeńców wojennych oraz 27 osób cywilnych. Według zapisów na koniec 2008 roku w Księdze pochowanych na Cmentarzu Żołnierzy Radzieckich, 1291 pochowanych stanowią żołnierze i osoby cywilne o ustalonej tożsamości. Lista zidentyfikowanych zmarłych stale się powiększa, w oparciu o dane przekazywane przez Biuro Informacji i Poszukiwań Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża, na podstawie informacji otrzymywanych od właściwych krajowych organizacji PCK, najczęściej Rosyjskiego Czerwonego Krzyża i Ukraińskiego Czerwonego Krzyża. Od 1979 roku do 2009 roku zidentyfikowano 433 żołnierzy pochowanych na terenie tej nekropolii. Ostatnim dokonanym ustaleniem jest identyfikacja żołnierzy radzieckich: poległego 23.03.1945 roku w Owczarni koło Sopotu szeregowca Ciewszuka Jakowa Iwanowicza i zmarłego 17.03.1945 roku z ran w rejonie Gdańska sierżanta Czernowa Jakowa Archipowicza.

Pochowani żołnierze, którzy zginęli w walkach o Gdańsk wchodzili w skład wojsk II Frontu Białoruskiego z jednostek: 
– II armii uderzeniowej, w skład której wchodziła 199 dywizja piechoty, a w jej składzie 617 pułk piechoty, 242 dywizja piechoty oraz 372 dywizja piechoty, 
– 49 armii ogólnowojskowej, w skład której wchodziła 385 dywizja piechoty,
– 65 armii ogólnowojskowej, w której skład wchodziła 37 gwardyjska dywizja piechoty,
– 86 dywizja piechoty,193 dywizja piechoty z 895 pułkiem piechoty oraz wzmacniający tą armię 105 korpus armijny,
– 70 armii ogólnowojskowej, a w jej składzie 108 dywizji piechoty,
– 4 armii lotniczej, a w jej składzie 8 korpus lotniczy.

Wśród pochowanych znajduje się trzech bohaterów Związku Radzieckiego: 
– Major Gwardii Boridko Fiedor Pietrowicz - Dowódca Batalionu Czołgów, zginął 19.03.1945 roku, 
– Generał Major Sabir Rachimow – Dowódca 37 Gwardyjskiej Dywizji Piechoty (Pierwszy generał narodowości uzbeckiej w Armii Radzieckiej), zginął 26.03.1945 r. od wybuchu pocisku wystrzelonego z ciężkiej artylerii okrętowej pancernika „kieszonkowego” „Lützow”, 
– Starszy Lejtnant Nikitin Witalij Pietrowicz, zginął 30.03.1945 roku.

Cmentarzem Żołnierzy Radzieckich administruje Zarząd Dróg i Zieleni w Gdańsku z siedzibą przy ul. Partyzantów 36, 80-254 Gdańsk-Wrzeszcz.

Informacje dotyczące cmentarza oraz pochowanych na nim żołnierzy radzieckich można uzyskać pod nr tel. 58 52-44-563.