Ponad dziesięć wieków historii grodu nad Motławą, to również bogata, niezmiernie ciekawa, a w XX wieku tragiczna historia cmentarzy gdańskich. Przez stulecia rosły i umierały razem z ludźmi, którym przyszło zakończyć tu swój żywot.

Do 1945 roku, w obecnych granicach administracyjnych Gdańska, powstało około 93 cmentarzy¹. Przed II wojną Światową, istniało w Gdańsku 67 cmentarzy. Po wojnie większość z nich, z braku opiekunów grobów, uległa szybkiemu zapuszczeniu i w końcu lat 60. ubiegłego stulecia została zlikwidowana na podstawie decyzji administracyjnych. Następnie, tereny pocmentarne zagospodarowano jako tereny zieleni ogólnodostępnej, rzadziej na inne cele. W ten oto sposób do naszych czasów zachowało się jedynie 15 cmentarzy.

 

Najstarsze cmentarze gdańskie zakładane były przy kościołach i kaplicach. Do końca XIV wieku powstało w Gdańsku 10 cmentarzy. Zmarli duchowni oraz zasłużeni świeccy byli również chowani w kryptach i podziemiach w obrębie kościołów. Za najstarsze cmentarze gdańskie uważa się 2 cmentarze – grodowy związany z kościołem parafialnym grodu książęcego, zlokalizowany na Starym Mieście i cmentarz parafialny w Świętym Wojciechu. W XIII i XIV wieku powstały cmentarze przy kościołach: św. Katarzyny na Starym Mieście, św. Materna w Matarni, Najświętszej Marii Panny i św. Jana na Głównym Mieście, św. Piotra i Pawła na Starym Przedmieściu – funkcjonujący do 1537 roku. Ponadto św. Jakuba w Oliwie, św. Bartłomieja na Młodym Mieście oraz cmentarz, tzw. Rębowo na Osieku. W XV wieku powstał cmentarz przy kościele św. Bartłomieja na Starym Mieście.

 

Wiek XVI zaznaczył się w Gdańsku ruchami reformacyjnymi. W krótkim okresie czasu, mimo działań i interwencji królów polskich o zachowanie dominującej roli katolicyzmu zaszły zasadnicze zmiany wyznaniowe w mieście. Od 1526 roku wyznaniem panującym stał się protestantyzm. Początkowo większe wpływy religijne mieli w Gdańsku zwolennicy Lutra, a z biegiem czasu zwolennicy Kalwina – ewangelicy. Przejście w pierwszej połowie XVI wieku większości ludności Gdańska na protestantyzm znalazło swoje odbicie w funkcjonowaniu istniejących cmentarzy jak i powstawaniu nowych. Różnicowały się one ze względu na wyznanie. W XVI wieku w rejonie Oruni i Zaroślaka  utworzono dla katolików cmentarze przy klasztorze O.O. Reformatorów i przy kościele św. Ignacego, a dla protestantów cmentarze przy kościelne dla parafii św. Jerzego i parafii św. Zbawiciela. W sąsiedztwie Gdańska cmentarze ewangelickie powstały w tym czasie w Sobieszewie i Ujeścisku.

 

Niezależnie od cmentarzy przykościelnych powstawały w Gdańsku i na jego obrzeżach cmentarze związane z lazaretami (szpitalami) oraz przytułkami dla osób starych i biednych. W XIV wieku założone zostały cmentarze przy szpitalu św. Ducha na Głównym Mieście, przy szpitalach św. Jerzego i św. Elżbiety na Starym Mieście oraz poza murami miejskimi przy szpitalach św. Gertrudy, Bożego Ciała, św. Barbary (dla flisaków) i Wszystkich Aniołów Bożych. W XV wieku powstały kolejne przyszpitalne cmentarze, dla trędowatych przy szpitalu św. Jakuba i cmentarz Lazaretu przy szpitalu św. Rocha dla chorych psychicznie i na ospę.

 

W Gdańsku i okolicach pomiędzy XIII i XVI wiekiem powstawały również cmentarze związane ze zgromadzeniami zakonnymi, które miały tu swoje siedziby klasztorne. Należy tu wymienić cmentarz przy kościele św. Mikołaja na Głównym Mieście należący do Zakonu Dominikanów. Fragmenty tego cmentarza zostały odsłonięte podczas niedawno prowadzonych badaniach archeologicznych w związku z remontem Hali Targowej.

 

Na Starym Mieście powstał cmentarze przy kościele należącym do Zgromadzenia św. Brygidy oraz cmentarz przy należącym do Zakonu Karmelitów kościele św. Józefa, a na Starym Przedmieściu cmentarz Zakonu Franciszkanów przy kościele św. Trójcy. Najbardziej znany Zakon Cystersów mający swoją siedzibę w Oliwie utworzył cmentarz w obrębie zespołu przyklasztornego wokół kaplicy św. Jakuba. W samym kościele (obecnie Katedrze Oliwskiej) oprócz zmarłych zakonników, opatów i biskupów, chowano również książąt pomorskich i możnych z pomorskich rodów rycerskich i szlacheckich.

 

Wraz z rozwojem miasta w XVII i XVIII wieku powstały dalsze kościoły. Lokalizowano je już jednak poza murami miejskimi. U podnóża Biskupiej Górki powstał cmentarz parafii św. Jana. Inne cmentarze utworzono: przy kościele Reformatorów na przedmieściu Chełmie, na Grodzisku dla kościoła św. Bartłomieja, na Siedlcach dla kościoła Zbawiciela oraz na Długich Ogrodach dla kościoła św. Barbary.

 

Po okresie Wojen Napoleońskich, władze pruskie zakazały chowania zmarłych w kościołach i przy kościołach w obrębie murów miejskich. Wobec tego zakazu, jak również zapełnienia starych cmentarzy i szybkiego przyrostu ludności, poszczególne parafie zaczęły zakładać nowe cmentarze. W I połowie XIX wieku kolejne cmentarze powstawały głównie po południowej stronie Grodziska. W tym czasie utworzono tam cmentarze parafii: Najświętszej Marii Panny, nowy św. Bartłomieja, św. Piotra i Pawła, Bożego Ciała. Nowe cmentarze powstały również w Nowym Porcie i Oliwie.  

W połowie XIX wieku władze miasta wyznaczyły w rejonie Wielkiej Alei Lipowej prowadzącej od Bramy Oliwskiej w kierunku Wrzeszcza tereny pod nowe cmentarze. Stworzony został duży zespół cmentarzy na wytyczonych umiarowych działkach, stąd zrozumiałe było potoczne jego określenie jako „Miasta Umarłych”. Obok istniejącego już wcześniej od strony Bramy Oliwskiej cmentarza Lazaretu powstały po obu stronach alei cmentarze: św. Trójcy, św. Józefa św. Jana , św. apostołów Piotra i Pawła, św. Brygidy, Marii Panny, Św. Katarzyny, św. Mikołaja i Kaplicy Królewskiej.

 

W tym samym okresie powstało również szereg cmentarzy w innych dzielnicach miasta i na terenach przyległych do Gdańska, które później znalazły się w jego granicach. Utworzone zostały cmentarze parafii: św. Franciszka na Krzyżownicach (ul. Kartuska 238), św. Barbary na Siedlcach, św. Jadwigi w Nowym Porcie, cmentarze katolicki „Urania” (róg al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki) i Luterański (ul. Towarowa) we Wrzeszczu oraz cmentarze w Sobieszewie i Matarni.

 

Na początku XX wieku powstały kolejne cmentarze: św. Józefa i Brygidy na Grodzisku, św. Jerzego na Oruni, cmentarze katolicki i ewangelicki w Oliwie, a następnie cmentarz Najświętszego Serca Pana Jezusa w Brętowie i cmentarz św. Antoniego w Brzeźnie.

 

Oprócz przeważających w Gdańsku wyznań religijnych, katolickiego w średniowieczu, a w późniejszym okresie ewangelickiego, funkcjonowały w mieście inne wyznania i społeczności nie identyfikujące się z określonymi wyznaniami. Dla ich potrzeb powstawały odrębne cmentarze. Dla społeczności żydowskiej utworzono w XVI wieku duży cmentarz na Chełmie i w końcu XVIII wieku mniejszy cmentarz we Wrzeszczu. Menonici chowani byli na wydzielonych kwaterach cmentarzy parafialnych, a później na odrębnym cmentarzu przy kościelnym u stóp Biskupiej Górki.

Dla potrzeb innych religii i bezwyznaniowców utworzono cmentarze w rejonie Grodziska, w miejscu gdzie znajduje się obecnie Cmentarz Żołnierzy Radzieckich i w Oliwie obok cmentarzy katolickiego i ewangelickiego.

 

Dla żołnierzy
W związku z działaniami wojennymi, jakie miały miejsce w Gdańsku w XVIII, XIX i XX wieku powstało kilka cmentarzy, gdzie chowano poległych żołnierzy walczących stron.

Na terenie Grodziska po walkach 1734 roku związanych z oblężeniem Gdańska przez wojska rosyjskie i saskie powstał cmentarz żołnierzy rosyjskich i wielowyznaniowy cmentarz „Poległych za Ojczyznę”.

Dla upamiętnienia żołnierzy rosyjskich poległych w walkach o Gdańsk w latach 1734, 1807 i 1813 władze pruskie wybudowały w końcu XIX wieku w miejscu ich pochówku okazały pomnik. 

Z okresu Wojen Napoleońskich datuje się utworzenie w Gdańsku cmentarza dla żołnierzy francuskich na Cygańskiej Górze oraz Cmentarza Garnizonowego na Grodzisku.

Cmentarze komunalne zaczęto tworzyć w Gdańsku w końcu XIX wieku. Najstarszy z nich cmentarz dla ubogich założony został w 1895 roku na Zaspie. W 1914 roku oddano do użytku dla pochówków urnowych zespół krematoryjno-cmentarny we Wrzeszczu, nieopodal nomen omen „Góry Szubienniczej”. Kolejny cmentarz, dla innowierców i bezwyznaniowców, powstał w 1921 roku w Oliwie. W 1924 roku staraniem władz Wolnego Miasta Gdańska utworzono duży nowoczesny cmentarz komunalny we Wrzeszczu w rejonie Srebrnego Młyna.

Powojenne spustoszenia
Po II Wojnie Światowej większość starych cmentarzy gdańskich uległa zapuszczeniu, a następnie likwidacji. W miejscu cmentarza bezwyznaniowego przy ul. Giełguda utworzono w 1947 roku Cmentarz Żołnierzy Radzieckich. Na terenie Westerplatte w miejscu zniszczonej Wartowni Nr 2 utworzono niewielki cmentarz Żołnierzy Wojska Polskiego.

W nowych warunkach polityczno-społecznych dominującą rolę od 1945 roku zaczęły pełnić w Gdańsku cmentarze komunalne powstałe po przejęciu w Gdańsku przez państwo dawnych cmentarzy wyznaniowych.

Lata 70. i 80.
Po 1970 roku funkcjonowało w Gdańsku  8 cmentarzy komunalnych i 4 katolickie cmentarze parafialne. Główną rolę w zapewnieniu miejsc do pochówków dla zmarłych mieszkańców Gdańska pełnił do 1979 roku Cmentarz Centralny przy ul. Srebrniki.

W 1979 roku zakończony został I etap budowy nowego cmentarza komunalnego zlokalizowanego w rejonie ul. Łostowickiej, od której przyjął nazwę. Po kolejnych etapach rozbudowy, cmentarz ten pozostaje nadal największym czynnym cmentarzem w Gdańsku.

Nasz wiek
W ostatnich latach otwarto do chowań zmarłych w Gdańsku dwa małe cmentarze parafialne w Kiełpinie Górnym i Kokoszkach. Ponadto od 2001 roku czynne jest w Gdańsku Kolumbarium przylegające do Cmentarza Centralnego. W planach urbanistycznych Miasta Gdańska planuje się utworzenie nowego cmentarza komunalnego w rejonie przyległym do Obwodnicy (al. Kazimierza Jagiellończyka) pomiędzy Złotą Karczmą a Kiełpinkiem.

Bardziej szczegółowe dane dotyczące historii gdańskich nekropolii znajdują sie przy opisie poszczególnych cmentarzy.

  

---

¹ Opracowanie J. Labenz „Założenia cmentarne w granicach administracyjnych Miasta Gdańska”.